Chaos in het Graafse archief!

Chaos in het Graafse stadsarchief als gevolg van de brand in het gemeentehuis in 1902

Vorige week hebben we kennis gemaakt met de soms ietwat slordige en onduidelijke ordeningspogingen van Graafse secretarissen uit de 16e tot en met de 18e eeuw. Vanaf de 19e eeuw kwam er meer structuur in de archivering, maar de brand die in oktober 1902 ontstond op het Graafse gemeentehuis gooide roet in het eten. Vandaag bekijken we de inventarissen vanaf de 19e eeuw tot en met de huidige inventaris, waarbij natuurlijk ook het effect van de brand zal worden behandeld.  Zorgde deze ramp voor complete chaos of is er nog hoop voor het Graafse stadsarchief?

Inventaris uit 1876

Meer structuur in 1876

Gemeentesecretaris F.P.M. van der Marck stelde in 1876 een nieuwe inventaris op, bijna een eeuw na de verschijning van de inventaris van Bevents en Duiteler, die vorige week aan bod is gekomen.
Van der Marck werkte een stuk gestructureerder dan zijn voorgangers. Dat is bijvoorbeeld te zien aan de verdergaande serievorming, maar ook aan het plaatsen van alle stukken in dezelfde kasten en 'schaapen' (schappen). Archiefstukken lagen dus niet langer verspreid over allerlei verschillende 'laaijen', 'doosies', lessenaars of koffers!

Ordening op redactionele vorm

Ook qua ordening is in de 19e eeuw meer structuur te herkennen. De meeste stukken zijn namelijk op redactionele vorm geordend. Dat wil zeggen dat de functie van het document de plaats in het archief bepaalt. Dus worden bijvoorbeeld alle rekeningen bij elkaar geplaatst, net zoals de notulen en de correspondentie. De afbeelding hiernaast is een voorbeeld van dit ordeningsprincipe. In kast drie lagen, zoals je op de foto kunt zien, namelijk zowel kerkrekeningen als serviesrekeningen opgeslagen en als je één pagina verder zou bladeren in de inventaris kom je in diezelfde kast ook de wees- en gasthuisrekeningen tegen. Van der Marck paste dit ordeningsprincipe overigens niet helemaal consequent toe, want de stadsrekeningen stopte hij bijvoorbeeld weer in een andere kast.

Chaotische Varia-collectie

'Men kan zich moeilijk den jammerlijken indruk voorstellen door den aanblik van de totaal verwarde, zwartgebrande en onherkenbaar geworden doornatte massa teweeggebracht (...) Het is diep betreurenswaardig dat zulk een historiebron als met één slag onbruikbaar is geworden en grootendeels onherstelbaar verwoest en vernietigd,' aldus rijksarchivaris van Noord-Brabant A.C. Bondam, vlak na de noodlottige brand op het Graafse gemeentehuis in de nacht van 2 op 3 oktober 1902.

Naar aanleiding van deze brand vond een grondige restauratie van het archief plaats en dit leidde uiteindelijk tot het verschijnen van een nieuwe inventaris in 1914, geschreven door rijksarchivaris J.P.W.A. Smit. De grootste verandering had te maken met de gevolgen van de brand, die vele stukken onleesbaar had gemaakt. Bovendien waren grote gedeeltes van het archief door elkaar geraakt en het onderlinge verband was verdwenen. De rijksarchivarissen konden niet het hele archief restaureren en opnieuw ordenen. Er bleef een grote 'Varia' categorie over, bestaande uit 'onuitgezochte verbrande fragmenten.'

Smit besluit zijn inventaris met 43 onuitgezochte, verbrande Varia portefeuilles...

Ook qua ordening zijn er grote stappen gezet aan het begin van de 20e eeuw. Zo is voor het eerst het oude van het nieuwe archief (vanaf 1810) gescheiden en worden er rubrieken gebruikt. Deze rubrieken weerspiegelen in zekere mate de taken of beleidsterreinen van het stadsbestuur en daarmee wordt gehoor gegeven aan de richtlijnen die Muller, Feith en Fruin in 1898 in de Handleiding voor het ordenen en beschrijven van archieven hadden opgesteld.

Recente inventarisatie- en restauratiewerkzaamheden

In 1979 verscheen een verslag omtrent de materiële toestand van het Graafse stadsarchief, geschreven door Harm Douma en de heer Schoonhoven. Ook in dit verslag wordt de Varia categorie nog omschreven als een 'mesthoop', die in de 'grootst mogelijke wanorde' verkeerde.

Ook in 1979 waren vrijwel alle Varia portefeuilles nog onuitgezocht en verkeerden ze in een slechte staat

Gedurende de jaren tachtig zijn vele stukken gerestaureerd en in de laatste decennia zijn steeds meer Varia stukken uitgezocht en beschreven. De stukken zijn echter nog niet geordend, maar in een lange lijst onderaan de online inventaris geplakt. Verder valt op dat deze huidige inventaris nog steeds gebruik maakt van precies dezelfde ordening uit 1914!

De brand heeft dus voor schade en wanorde in het Graafse archief gezorgd, maar vele stukken konden gerestaureerd worden. Ook tegenwoordig worden er elk jaar opnieuw Graafse archiefstukken naar het restauratieatelier gestuurd. Er is nog veel werk aan de winkel qua restauratie en ordening, maar er is zeker hoop voor dit prachtige archief!

Volgende week: conclusies en bijzonderheden

De volgende keer zal ik de belangrijkste conclusies van mijn scriptie weergeven, evenals enkele overige bijzonderheden en mooie foto's, die ik tijdens mijn archiefonderzoek heb gemaakt.

Vind je dit interessant? Lees dan ook:
- Oud-archivaris Harm Douma in de prijzen!
- Ssst! Luister naar 't verhaal van 't archief...