Lisette kiest: Opsporing Verzocht in 1733 #stukvanhetjaar2014

Wie vindt de moorddadige Andries Derks, die in 1733 met een mes over de Wijchense dijken dwaalde?

Hoeveel moorden zullen er in Nederland wel niet opgelost zijn dankzij oplettende burgers? Tegenwoordig kun je op vele manieren meehelpen met het oplossen van misdaden door initiatieven zoals Burgernet of het tv-programma Opsporing Verzocht. In 1733 had men echter nog geen Anniko van Santen en Frits Sissing, die wekelijks op de buis te zien zijn. Toch wist men op andere manieren burgers te bereiken in de hoop de daders bij de kladden te vatten...

Meld Misdaad Anoniem!
Het Graafse stadsarchief bevat zo'n opsporingsmiddel. De dijkgraaf van het Rijk van Nijmegen stuurde een publicatie naar het stadsbestuur, waarin de moord op ene Marten Jacobs in Wijchen werd vermeld. De vermeende dader, Andries Derks, werd ook uitvoerig beschreven. Maar ik kan me zo voorstellen dat de ogen van de Graafse stadsbestuurders groot werden van verbazing toen zij de beloning lazen voor degene die Andries zou aangeven: een premie van maar liefst 150 gulden! Bovendien, de aangever mocht desgewenst zelfs anoniem blijven: 'sullende des aenbrengers naem (des begeerende) werden gesecreteert.' Ook toen was er dus al sprake van de mogelijkheid 'Meld Misdaad Anoniem'. 

Lisette met de opsporingspublicatie uit 1733

Moordenaar met een 'schramken'
Tegenwoordig worden vaak compositietekeningen van daders getoond. Jammer genoeg heb ik zo'n tekening niet gevonden, maar er wordt wel een heel duidelijke beschrijving van de moordenaar gegeven.

Andries Derks was een jongeman van 23 tot 24 jaar, 'middelmatig lang van persoon', 'swart sluijck' haar en ook had hij een 'schramken op de linkerwang.' Wie weet is hij wel eens eerder in een gevecht verzeild geraakt.
Met dit litteken moet hij er niet heel gezellig hebben uitgezien. De publicatie beschrijft hem daarnaast als 'bleek en smal van aangesigt'. Bovendien dwaalde hij op de Wijchense dijken op 'ene moord-daedige wijse' en uiteindelijk stak hij daar met een mes Marten Jacobs dood.

Brandschade
Deze publicatie laat niet alleen een mooi beeld zien van de aanpak van criminaliteit in de achttiende eeuw en de wijze waarop men moordenaars beschreef. Ook is dit document een goed voorbeeld van de lotgevallen van een archief. De publicatie is opgenomen in het Graafse stadsarchief en dit heeft behoorlijk te lijden gehad onder de brand die het gemeentehuis in 1902 in de as legde.

De achterkant van de publicatie, waarbij de brandschade duidelijk te zien is

De achterkant van de publicatie, waarop een samenvatting geschreven is, laat de schade zien die de brand heeft veroorzaakt. Andere stukken zijn er erger aan toe of zijn zelfs helemaal vernietigd. Gelukkig is een groot gedeelte van het Graafse archief vakkundig gerestaureerd en elk jaar opnieuw worden er stukken naar het restauratieatelier in Helmond gestuurd. Ondanks de schade is deze publicatie redelijk bewaard gebleven en nog goed leesbaar.

En hij leefde nog lang en gelukkig?
Natuurlijk zijn we nieuwsgierig naar de afloop van deze moordzaak. Is Andries Derks gepakt en heeft hij zijn verdiende loon gekregen? Jammer genoeg heb ik hiervoor (nog) geen bewijs kunnen vinden. Wel zijn in de archieven van Boxmeer, dat redelijk in de buurt van Grave en Wijchen ligt, bewijzen terug te vinden van ene Andrijs Derks of Andreas Dirix die daar leefde in de achttiende eeuw. In 1754 is deze Andreas getrouwd met Maria van Ceulen en uiteindelijk overleed hij in 1783. In onderstaande schepenbank akte uit 1795 worden hun vier kinderen (tevens erfgenamen) genoemd:

Heeft moordenaar Andries Derks toch een rustig getrouwd leventje (met vier kinderen) in Boxmeer kunnen leiden?

Zou dit onze moordenaar Andries Derks kunnen zijn? Qua periode zou dit goed kunnen. Mogelijk is hij nooit gevonden en is hij incognito in Boxmeer gaan wonen. Of heeft hij een aantal jaartjes in de gevangenis vertoefd en is daarna op een wat latere leeftijd (ongeveer 45 jaar) getrouwd met zijn Maria. Vervolgens zou hij op 74-jarige leeftijd zijn gestorven. Misschien is hij dus nooit aangegeven en heeft hij een fijn leventje kunnen leiden in Boxmeer. Of is hij na een korte straf naar dit Brabantse dorp vertrokken en heeft daar een gezinnetje gesticht. Laten we in ieder geval hopen dat hij de Boxmeerse burgers verder met rust heeft gelaten!

Stuk van het Jaar!
Waarom is dit het Stuk van het Jaar? Dit archiefstuk geeft iets prijs over de manier van criminaliteitsbestrijding in de achttiende eeuw, maar laat de geschiedenis ook leven. Je ziet de moorddadige Andries Derks met zijn 'schramken' op zijn linkerwang en een mes in de hand zó voor je. Het past ook in het thema Vriend & Vijand van de Maand van Geschiedenis: Andries Derks was een vijand voor het Gelderse en Brabantse volk en moest daarom achter de tralies worden gezet! Tot slot is dit stuk een tekenend voorbeeld van de soms tragische lotgevallen van een archief. Zo zie je maar dat lang niet alles bewaard is gebleven en dat vele mysteries uit het verleden onopgelost blijven...

Vind je dit interessant? Lees dan ook:
- Hanneke kiest: Heksenproef 
- Yvonne kiest: missie van minister Van Son